De geschiedenis van  de hongerdoek

Al bijna dertig jaar worden voor de vastentijd zogenaamde hongerdoeken gemaakt en verspreid om te worden opgehangen in kerk, school of parochiecentrum. De hongerdoek gaat terug op een oud, middeleeuws gebruik. Hij werd opgehangen om in de vastentijd het altaar waar de viering van de eucharistie plaatsvond aan het oog te ontrekken. Dat had te maken met de opvatting van de Middeleeuwse christen dat hij als zondige mens onwaardig was om het altaar te naderen. Deze hongerdoeken werden vaak beschilderd met voorstellingen van het leven, lijden en sterven van Jezus. Zo zijn de doeken eeuwenlang een praktische vorm geweest van verkondiging en katechese. Omdat de doeken tijdens de vastentijd werden opgehangen kregen ze de naam 'hongerdoeken'.

In de huidige tijd
Midden jaren zeventig werd deze vergeten traditie opgepakt door de Duitse vastenactie 'Misereor'. Door Misereor werd er echter een actuele betekenis aangegeven door kunstenaars uit het Zuiden te vragen nieuwe hongerdoeken te maken vanuit bijbelse en christelijke thema's die hen aanspreken. De gedachte erachter was: waarom zouden wij, 'moderne armen' in het Westen niet door christelijke symbolen en beelden uit het Zuiden tot nieuwe instelling en houding, tot vernieuwd geloven kunnen worden gebracht?

Vanuit Duitsland vond het gebruik ook in veel parochies (en protestantse gemeenten) in Nederland ingang. En niet alleen in Nederland. Je treft ze tegenwoordig zelfs over de hele wereld aan. In sommige landen, bijvoorbeeld in Vlaanderen, spreekt men van meditatiedoek, soms ook over geloofsdoek. Om de twee jaar verschijnt er sinds 1978 een nieuwe hongerdoek.  

Van alle hongerdoeken is een grote uitvoering op de markt gebracht: gedrukt op katoen, formaat ongeveer 3 bij 2 meter. Er is ook een kleine variant: 100 bij 70 cm; de oudere zijn op katoen gedrukt, de nieuwere op kunstdrukpapier. Bovendien zijn van bijna alle hongerdoeken in grote oplages afdrukken op A-vier formaat gemaakt. Het copyright van de hongerdoeken berust bij Misereor.  

Verspreiding
De hongerdoeken werden tot 1999 in Nederland verspreid door de stichting Hongerdoeken in Den Bosch, opgericht door het toenmalige Missiecentrum van dat bisdom. Die stichting is opgeheven en vanaf 2000 doet Vastenaktie Nederland, nu een onderdeel van Cordaid, de verspreiding. De hongerdoek is daar nu ook te bestellen. Van de hongerdoeken die de afgelopen tien jaar zijn verschenen zijn meestal nog exemplaren bij Vastenaktie voorradig. Oudere hongerdoeken die niet meer te koop zijn, kunt vaak nog wel lenen  bij bijvoorbeeld buurparochies of soms ook bij het missiesecretariaat in uw bisdom. Bovendien kunt u ook naar vragen op het prikbord van de website van de Nederlandse Missieraad. Katechetische, liturgische of andere projecten die onder 'meer informatie' vermeld staan, zijn in de meeste gevallen ook bij de Nederlandse Missieraad te leen.

Niet alleen in rooms-katholieke kring ook in de protestantse kerk is het gebruik van hongerdoeken gedurende de Vastentijd in zwang geraakt. Kerkinactie, de organisatie voor het werelddiakonaat van de Protestantse Kerk in Nederland verzorgt het materiaal. Ze werkt daarin samen met de Nederlandse Zondagsschool Vereniging (NZV) in Amersfoort voor wat betreft de katechese.

Ook het evangelische 'Brot für die Welt' heeft in 1982 en 1992 meditatiedoeken laten vervaardigen, die ook in Nederland op de markt is gebracht en in deze webstek over de hongerdoeken zijn te vinden. Ook Missio München liet kunstenaars uit het Zuiden schilderingen vervaardigen te vergelijken met de hongerdoek waarover informatie is opgenomen. Ook willen we u graag wijzen op de verbeelding van bijbelverhalen die sinds 1980 door kunstenaars uit Derde Wereldlanden zijn vervaardigd en verschenen op de Missie-Zendingskalender.

Tot slot:  De afgelopen jaren zijn er ook lokaal  hongerdoeken gemaakt. Ter gelegenheid van een tentoonstelling tijdens de veertigdagentijd van 2008 in het Limburgse Wittem schilderde priester-kunstenaar Jan Haen met verschillende groepen mensen nieuwe hongerdoeken. Ook van deze hongerdoeken vindt in deze weksite afbeeldingen en informatie.

Informatie
Alles wat hier genoemd wordt onder het hoofdje 'meer informatie' is aanwezig bij Guus Prevoo. Zijn email:
guus.prevoo@home.nl; of guus.prevoo@cordaid.nl.
Hebt u aanvullingen, verbeteringen of andere zaken die u wilt delen: geef ze door zodat ze door ons aan deze website kunnen worden toegevoegd.

Meer informatie over de uitgave.
- De producent is: Bischöfliches Hilfswerk Misereor e.V., Mozartstrasse 9, D-52064 Aachen. Telefoon (0049)0241 442-0.
- De verspreider in Nederland: Vastenaktie, postbus 16439, 2500 BK Den Haag. tel. (070) 3136100; www.vastenaktie.nl.
- Voor educatief materiaal kunt u dikwijls ook terecht bij: Kerkinactie, postbus 456, 3500 AL Utrecht. tel. (030) 880 1789.  www.kerkinactie.nl.
- Nederlandse Zondagsschool Vereniging, postbus 1492, 3800 BL Amersfoort, (033) 460 60 11. www.nzv.nl.
- Het missiesecretariaat van uw bisdom.   

Meer informatie over de geschiedenis van de hongerdoeken.
- De geschiedenis van de hongerdoeken en hun betekenis door de eeuwen heen. Erwin Mock, 18 pag. Uitg.: Hongerdoeken, Den Bosch, 1996.
- Hongerdoeken in verleden en heden. Maroesjka Sleegers. Scriptie deeltijdopleiding MO-A theologie. Tilburg, 1992.
- Hongerdoeken opnieuw ontdekt, gidsboekje overzichtstentoonstelling Hongerdoeken. KKI Nijmegen. 1996. Ook verschenen in Opstap, werkschrift voor geloofsvorming, 1986, 4.
- De hongerdoek. Harry Tacke. In: Handreiking aan vrijwilligers in het pastoraat; jaargang 6, pag. 205 - 207
- Hongerdoeken uit Latijns Amerika, Afrika, Azië en Europa; uitg.: Hongerdoeken, Den Bosch, 1997.
- 'Hongerdoeken opnieuw ontdekt', Jan Simons in School en Godsdienst, 1987, nr 3.